Σού έχει τύχει ποτέ να ανάψεις τον υπολογιστή, γιατί φυσικά θέλεις να κάνεις τη δουλειά σου, και να μην μπορείς να κάνεις τη δουλειά σου; Πολύ εκνευριστικό! Σού έχει τύχει ποτέ, να κολλήσεις κάποιον διαβολεμένο ιό, και ένα ή περισσότερα προγράμματα να μη δουλεύουν; Σού έχει τύχει ποτέ, να χαλάσει ο σκληρός δίσκος και ο υπολογιστής όχι μόνο να μην ξεκινά αλλά να πρέπει να ξαναεγκαταστήσεις από την αρχή λειτουργικό σύστημα και προγράμματα; Σού έχει τύχει ποτέ να χάσεις πολύτιμα δεδομένα από χαλασμένο σκληρό δίσκο (εσωτερικό ή εξωτερικό αποθηκευτικό μέσο);
Όλα αυτά είναι εξόχως απογοητευτικά! Θα δούμε μερικές γενικές αρχές με τη χρήση των οποίων ένας χρήστης Η/Υ δεν θα βρεθεί σε τέτοιες δυσάρεστες καταστάσεις. Γενικά το πρόβλημα της ασφάλειας στην πληροφορική περιγράφεται με το όρο data safety (ασφάλεια δεδομένων). Με τεχνικούς όρους, η έννοια περιγράφεται με την ιδέα της διαθεσιμότητας ψηφιακής πληροφορίας εκεί που την θέλουμε και όταν την θέλουμε. Και στο θέμα αυτό δυστυχώς συχνά δεν υπάρχει θεραπεία, υπάρχει μόνο πρόληψη.
Κάθε σκληρός δίσκος υπολογιστή είναι ένα εξάρτημα με κάποιο (άγνωστο!) χρόνο ζωής οπότε θέλουμε τρία πράγματα:
α) να έχουμε φροντίσει για αντίγραφα ασφαλείας
β) να μπορούμε να ανιχνεύσουμε έγκαιρα την προβληματική συμπεριφορά
γ) να μπορούμε να αντικαταστήσουμε και να συνεχίσουμε αμέσως χωρίς χάσιμο χρόνου.
Η ασφάλεια δεδομένων εκτείνεται σε τρία επίπεδα:
- Ασφάλεια αρχείων
Η αρχειοθέτηση της εργασίας μας. Ένας φωτογράφος θέλει να εξασφαλίσει το φωτογραφικό του αρχείο, ένας συγγραφέας τα κείμενά του, ένας λογιστής τα αρχεία των πελατών του, κλπ. κλπ., για να μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανοίγει τα αρχεία και να εργάζεται με αυτά.
- Ασφάλεια λειτουργικού
Η εξασφάλιση της υγείας του λειτουργικού συστήματος. Το λειτουργικό είναι η πλατφόρμα πάνω στην οποία δουλεύουμε. Για να εργαστούμε με φηψιακή πληροφορία (αρχεία) απαιτείται ένας υπολογιστής (υλικό, hardware) και ένα λειτουργικό σύστημα (λογισμικό, software). Πάνω στο λειτουργικό σύστημα τρέχουν εφαρμογές (ή προγράμματα) με τις οποίες επεξεργαζόμαστε αρχεία εργασίας. Το λειτουργικό είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα, το οποίο συνεχώς δουλεύει σαν σκλάβος και συνεχώς υποβαθμίζεται (ακόμη και με ανεπαίσθητο ρυθμό) και για ΠΑΡΑ ΠΟΛΛΟΥΣ λόγους μπορεί να αλλοιωθεί έτσι ώστε διάφορα συστατικά του (είτε στον "πυρήνα"-kernel είτε στις εφαρμογές) να μην λειτουργούν σωστά. Κανονικά συνιστάται για έναν ΗΥ που δουλεύει καθημερινά σε περίπλοκες εργασίες να γίνεται μια φορά κάθε χρόνο μια φρέσκια εγκατάσταση λειτουργικού. Πρέπει λοιπόν να βρούμε τρόπο να κρατάμε υγιή αντίγραφα ασφαλείας του λειτουργικού μας, ώστε σε περίπτωση προβλημάτων να μπορούμε αμέσως να το επαναφέρουμε σε επιθυμητό "καθαρό" σημείο.
- Ασφάλεια από αποτυχία υλικού
Τι θα γίνει αν χαλάσει ο σκληρός δίσκος του υπολογιστή μου; Πώς γίνεται να μην χάσω ούτε δεδομένα, ούτε προγράμματα, ούτε πολύτιμο χρόνο, αλλά γρήγορα να μπορέσω να δουλέψω χωρίς να τρέχω στον τεχνικό ή να ξαναστήνω λειτουργικό από την αρχή;
Σκοπός δεν είναι να τα αναλύσουμε όλα διεξοδικά γιατί έτσι θα έπρεπε να γράψουμε ολόκληρο βιβλίο! - όποιος ενδιαφέρεται ας ψάξει περισσότερα καθώς το διαδίκτυο έχει άφθονες τεχνικές πληροφορίες. Εδώ θα εστιάσουμε στις βασικές αρχές για τον απλό πρακτικό χρήστη που θέλει να εξασφαλίσει τη δουλειά του με απλά μέσα. Πρέπει να σημειώσουμε, ότι υπάρχουν και ειδικές τεχνολογίες όπως οι συστοιχίες SATA-RAID, αλλά εδώ δεν μας ενδιαφέρουν περίπλοκες μέθοδοι που και σε χρήματα κοστίζουν και εκπαίδευση, αλλά απλοί τρόποι που αφορούν τον απλό χρήστη που έχει απλά μηχανήματα στο σπίτι και στο χώρο εργασίας. Παρακαλώ διάβασε με τη σειρά τα ακόλουθα.
Σημαντική σημείωση
Η μεταφορά ενός διαμερίσματος δίσκου με λειτουργικό σύστημα σε άλλο δίσκο μπορεί να έχει μία "περίεργη" επιπλοκή. Όταν ένας δίσκος φορμάρεται (ή σβήνονται τα διαμερίσματα και δημιουργούνται νέα) ένας νέος "ψηφιακός σειριακός" αριθμός προσάπτεται στο δίσκο. Ο ψηφιακός σειριακός του δίσκου συχνά χρησιμοποιείται από μερικές εφαρμογές λογισμικού έτσι ώστε να περιορίζεται η εγκατάσταση λογισμικού σε έναν μόνο συγκεκριμένο σκληρό δίσκο, για να αφαιρεθεί από τον χρήστη η δυνατότητα να εγκαταστήσει το λογισμικό σε περισσότερους του ενός υπολογιστές με την ίδια πληροφορία ενεργοποίησης. Εάν λοιπόν έχεις ένα τέτοιο πρόγραμμα στον υπολογιστή σου και κάνεις τη μεταφορά του λειτουργικού σε άλλο δίσκο, το συγκεκριμένο λογισμικό δεν θα λειτουργεί με εξουσιοδότηση γιατί θα ανιχνεύει διαφορετικό ψηφιακό σειριακό δίσκου. Το πρόβλημα είναι ότι ίσως δεν ξέρεις εάν μια εφαρμογή χρησιμοποιεί αυτή την τεχνολογία, οπότε σε κάθε αλλαγή σκληρού δίσκου με λειτουργικό συνιστάται η παρακάτω διαδικασία:
Υπάρχει ένα μικρό προγραμματάκι (και φορητό) που ανιχνεύει και επίσης αλλάζει αυτόν τον αριθμό. Πριν την αλλαγή πάρε τον ψηφιακό σειριακό του δίσκου. Κατέγραψέ τον κάπου, για να τον έχεις. Μετά την αλλαγή, τον επαναφέρεις. Πληροφορίες, οδηγίες και κατέβασμα, εδώ.
Το πρώτο που πρέπει να απασχολήσει έναν χρήστη Η/Υ είναι η εξασφάλιση των αρχείων εργασίας. Η απλούστερη λογική είναι μία: πάντοτε τα έχω σε δύο (τουλάχιστον) διαφορετικά ψηφιακά αποθηκευτικά μέσα ούτως ώστε εάν το μέσο τρέχουσας χρήσης χαλάσει να τα ανακτήσω από το μέσο αποθήκευσης αντιγράφου ασφαλείας. Απομένει η συχνή τήρηση αντιγράφου: η γνωστή αντιγραφή-επικόλληση των ψηφιακών αρχείων. Ευτυχώς, η χωρητικότητα των σκληρών δίσκων αυξάνεται ενώ το κόστος πέφτει.
Ερώτηση: πού συνιστάται να έχω τα αρχεία τρέχουσας χρήσης; Με απλά λόγια, σε σκληρό δίσκο που είναι συνδεδεμένος απευθείας στην μητρική πλακέτα του ΗΥ και όχι σε εξωτερικά αποθηκευτικά μέσα. Αυτό συνήθως χρειάζεται επειδή έτσι η ταχύτητα διαμεταγωγής δεδομένων είναι η μέγιστη. Συνιστάται να υπάρχουν τουλάχιστον 2 σκληροί δίσκοι στον ΗΥ - ο πρώτος αφιερωμένος αποκλειστικά στο λειτουργικό και ο δεύτερος για τα αρχεία εργασίας. Εάν υπάρχει μόνο ένας μεγάλος σκληρός δίσκος, συνιστάται να έχει δύο διαμερίσματα (partitions) - το πρώτο ενεργό (active) για το λειτουργικό και το δεύτερο για αρχεία εργασίας. Μην τοποθετείς αρχεία εργασίας στο ίδιο διαμέρισμα δίσκου μαζί με το λειτουργικό! Ενώ ο ΗΥ σου δουλεύει, στο διαμέρισμα του λειτουργικού γίνεται διαρκώς ένα πανδαιμόνιο γράψε-σβήσε στο δίσκο και το διαμέρισμα πρέπει να είναι όσο γίνεται μικρό και με ελεύθερο χώρο τουλάχιστον κατά 50% ώστε να τρέχει γρήγορα ο ΗΥ και με την ελάχιστη φθορά υλικών.
Για disk partitioning δες εδώ.
Το επόμενο ζήτημα αφορά στην υγεία των σκληρών δίσκων. Αν ο σκληρός δίσκος μέσα στον ΗΥ χαλάσει, θα χάσω είτε το λειτουργικό, είτε τα αρχεία εργασίας, είτε και τα δυο. Μπορώ να ελέγχω τους σκληρούς μου; Η απάντηση είναι ΝΑΙ. Υπάρχει το προγραμματάκι HDTune, που το κατεβάζεις από εδώ (στην ελεύθερη έκδοση, υπάρχει και έκδοση Pro). Ένας σκληρός δίσκος δεν χαλά ξαφνικά, αλλά η υποβάθμισή του συνήθως μπορεί να ανιχνευτεί. Οι ηλεκτρομηχανικές παράμετροι (μέσω του SMART και επίσης μέσω ειδικών τεστ που το πρόγραμμα εκτελεί) αποτελούν μετρήσιμα μεγέθη, συνεπώς μπορούμε να προλάβουμε τη ζημιά αντικαθιστώντας το δίσκο έγκαιρα εάν εντοπίσουμε κάπου μία τουλάχιστον προβληματική τιμή στις λειτουργικές παραμέτρους. Σημειωτέον ότι το HDTune κάνει ένα δυνατό τεστ στο δίσκο (τον "ξετινάζει") και καλό είναι να μη χρησιμοποιείται συχνότερα από μια φορά το εξάμηνο. Πριν χρησιμοποιήσεις το HDTune, κάνε προηγουμένως τις εξής δύο εργασίες (ιδίως για το διαμέρισμα του λειτουργικού): α) την τυπική "εκκαθάριση δίσκου" των windows και β) ανασυγκρότηση. Για ανασυγκρότηση μην χρησιμοποιείς την τυπική ανασυγκρότηση των windows (ξέχασέ το αυτό) αλλά το MyDefrag.
Λοιπόν, έκανα το τεστ και βλέπω πρόβλημα στο δίσκο. Πώς αντικαθιστώ το δίσκο;
Την παρακάτω διαδικασία δεν θα πρέπει να την εκτελέσεις όταν έρθει η στιγμή που ο δίσκος θα παρουσιάσει πρόβλημα, γιατί υπάρχει περίπτωση τότε να υπάρξει μη επανορθώσιμη απώλεια δεδομένων. Επειδή "των φρονίμων τα παιδιά πριν πεινάσουν μαγειρεύουν", είναι καλό να έχεις στην άκρη πάντα ένα διαθέσιμο σκληρό δίσκο με ένα έτοιμο στημένο λειτουργικό. Αυτό σε εξασφαλίζει με μία κίνηση, τόσο για την ασφάλεια λειτουργικού όσο και για την ασφάλεια από αποτυχία του δίσκου. Φυσικά, υπάρχει και η περίπτωση αποτυχίας υλικού στη μητρική πλακέτα του ΗΥ - σε αυτή την περίπτωση όμως ούτως ή άλλως θα χρειαστούμε επανεγκατάσταση λειτουργικού εφόσον θα αλλάξουμε μητρική (δηλ. πρακτικά αλλάζουμε υπολογιστή).
Πριν ξεκινήσεις, χρειάζεσαι 2 πράγματα:
- ένα πρόγραμμα που μπορεί να διαχειριστεί διαμερίσματα δίσκου (partition manager). Τέτοια ελεύθερα προγράμματα θα βρεις π.χ. εδώ. Ένα πολύ καλό ελεύθερο πρόγραμμα είναι το Paragon Backup & Recovery Free Edition (κατέβασε το κατάλληλο για τον ΗΥ σου). (Προσωπικά χρησιμοποιώ το Acronis Disk Director Suite, είναι βεβαίως proprietary, αλλά για σοβαρές δουλειές επαγγελματικού επιπέδου θα το συνιστούσα ανεπιφύλακτα.)
- ένα σκληρό δίσκο της ίδιας τουλάχιστον χωρητικότητας με τον δίσκο του λειτουργικού και φυσικά του ίδιου τύπου (SATA ή PATA κλπ.).
Κλείνεις τον ΗΥ και αφαιρείς το καλώδιο τροφοδοσίας. Πρέπει να συνδέσεις τον δίσκο-ρεζέρβα απευθείας στην μητρική (η εργασία δεν πρέπει να γίνει μέσω USB Firewire κλπ.). Εάν δεν υπάρχουν κενές θέσεις, προσωρινά αφαιρείς μία άλλη συσκευή (π.χ. ένα DVD-writer σε θέση slave). Δεν ξεχνάς να συνδέσεις καλώδιο δεδομένων και τροφοδοσία (και για την περίπτωση των PATA IDE τη θέση του στο κανάλι master/slave). Εκκινείς τον ΗΥ και αφού βεβαιωθείς ότι η μητρική βλέπει το νέο δίσκο (ίσως σε παλιότερα μοντέλα χρειαστεί να επεμβείς στο BIOS) ελέγχεις τον δίσκο με το HDTune (εάν είναι παλιός). Εγκαθιστάς στον ΗΥ τον partition manager. Στο νέο δίσκο σβήνεις τα διαμερίσματα που έχει, είτε αφήνεις ικανό χώρο για νέο διαμέρισμα στην πρώτη θέση (εάν υπάρχουν άλλα διαμερίσματα τα μετακινείς προς το τέλος, ίσως αλλάζεις και το μέγεθός τους). Αντιγράφεις το διαμέρισμα του λειτουργικού στο νέο δίσκο στην πρώτη θέση (λόγω κλειδώματος του λειτουργικού ο ΗΥ θα χρειαστεί επανεκκίνηση). Βεβαιώνεσαι ότι το διαμέρισμα είναι ενεργό (active) ώστε όταν ο δίσκος αυτός χρησιμοποιηθεί ως boot disk να φορτωθεί λειτουργικό από το ενεργό διαμέρισμα. Κλείνεις τον ΗΥ και αφαιρείς το καλώδιο τροφοδοσίας. Αφαιρείς το δίσκο-ρεζέρβα και τον βάζεις στην άκρη.
Επαναφορά
Ανά πάσα στιγμή, είτε σε αποτυχία δίσκου είτε σε πρόβλημα στο λειτουργικό, κάνεις τα εξής:
- κλείνεις τον ΗΥ
- αντικαθιστάς τον σκληρό πρώτης θέσης (boot disk)
- ξεκινάς τον ΗΥ.
Δηλ. μέσα σε πέντε λεπτά είσαι ξανά έτοιμος για εργασία και ούτε γάτα ούτε ζημιά.
Πάμε τώρα σε μια άλλη προσέγγιση, που μάς εξασφαλίζει πρωτίστως στο θέμα της ασφάλειας του λειτουργικού. Η μέθοδος αυτή είναι χρήσιμη στην περίπτωση π.χ. ενός laptop στο οποίο δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να αντικαταστήσουμε τον σκληρό δίσκο (π.χ. γιατί έτσι χάνουμε την εγγύηση). Η λογική είναι απλή: κάνοντας χρήση κατάλληλου λογισμικού δημιουργούμε ένα "αρχείο επαναφοράς" ολόκληρου του διαμερίσματος με το λειτουργικό, ώστε σε μελλοντική στιγμή να μπορούμε να επαναφέρουμε ολόκληρο το διαμέρισμα του λειτουργικού με μία κίνηση. Βέβαια οι σχετικές εφαρμογές προσφέρουν πολύ περισσότερες δυνατότητες, αλλά προς το παρόν αυτό μάς ενδιαφέρει.
Η προσέγγιση αυτή είναι σημαντική και χρήσιμη για διάφορους λόγους. Μπορούμε να έχουμε διαφορετικές "εκδοχές" του λειτουργικού μας (αντίστοιχα αρχεία επαναφοράς) και να πειραματιζόμαστε άφοβα πάνω στο λογισμικό (νέα προγράμματα, ρυθμίσεις κλπ.) αφού ξέρουμε ότι ανά πάσα στιγμή μπορούμε να επαναφέρουμε το λειτουργικό μας σε δεδομένη κατάσταση ο,τιδήποτε και αν συμβεί σε επίπεδο λογισμικού. Μια ακόμα χρησιμότητα είναι και η ακόλουθη: έστω ότι βρίσκεις κάποιο πρόγραμμα το οποίο είναι shareware (δικαίωμα χρήσης για ορισμένο χρονικό διάστημα) και για κάποιο λόγο δεν μπορείς ή δεν θέλεις να το αγοράσεις. Κάνεις ένα αντίγραφο του λειτουργικού σου με ένδειξη ημερομηνίας Α - εγκαθιστάς το πρόγραμμα - το χρησιμοποιείς - έρχεται η ημερομηνία λήξης του - επαναφέρεις το λειτουργικό στη μορφή ημερομηνίας Α - εγκαθιστάς - συνεχίζεις. Κάποιοι ίσως αντιτάξουν ότι αυτό είναι παράνομο, γιατί παραβιάζει τα δικαιώματα χρήσης του λογισμικού. Υπάρχει και άλλη άποψη, ότι δεν είναι παράνομο αφού ο συγκεκριμένος τρόπος απαγόρευσης της μη εξουσιοδοτημένης χρήσης είναι επιλογή του κατασκευαστή του προγράμματος και όχι του χρήστη. Σε κάθε περίπτωση η επιλογή σου είναι δική σου ευθύνη, εμείς εδώ παρουσιάζουμε τις τεχνικές δυνατότητες του ΗΥ σου και από κει και πέρα εσύ επιλέγεις.
Με αυτή τη μέθοδο, ξέρουμε ότι μπορούμε να έχουμε πάντα ένα φρέσκο λειτουργικό χωρίς προβλήματα. Μπορείς στον ΗΥ σου, μετά την εγκατάσταση του λειτουργικού, να κρατήσεις κατ΄ αρχήν ένα "καθαρό αντίγραφο" πριν την εγκατάσταση προγραμμάτων. Στη συνέχεια, αφού εγκαταστήσεις τα προγράμματα που θέλεις και φέρεις το λειτουργικό με τις ρυθμίσεις του σε ένα στάνταρ "σημείο εργασίας", κρατάς ένα άλλο "αντίγραφο εργασίας". Με βάση το αρχικό "καθαρό αντίγραφο" μπορείς στο μέλλον εύκολα να δημιουργείς λειτουργικά για τον ΗΥ σου για διαφορετικές δουλειές, π.χ. άλλο για εργασία γραφείου, άλλο για επεξεργασία βίντεο (π.χ. ρυθμίσεις με συγκεκριμένα codecs), άλλο για music production κλπ.
Μπορούν να ανοίξουν για σένα νέοι ορίζοντες στη χρήση του ΗΥ. Ψάξε για περισσότερα στους παρακάτω συνδέσμους και θα ανταμειφθείς με αύξηση της παραγωγικότητας και της ασφάλειας στην εργασία σου. Προσωπικά χρησιμοποιώ το Acronis True Image και θα έλεγα άφοβα ότι αυτό το λογισμικό αξίζει και την τελευταία δεκάρα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα βρεις αξιόλογα ελεύθερα προγράμματα. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα μού προσφέρει και τη δυνατότητα να δημιουργήσω "rescue disk" σε CD με το ίδιο το πρόγραμμα. Έτσι ακόμα και στην χειρότερη περίπτωση όπου το ίδιο το λειτουργικό θα γίνει non-bootable (ούτε καν θα ξεκινούν τα windows, π.χ. από την τρελή περίπτωση όπου θα χτυπηθεί το boot sector), θα τοποθετήσω στον ΗΥ έναν καινούργιο δίσκο, θα ξεκινήσω με boot από το CD, και θα κάνω επαναφορά του ενεργού διαμερίσματος στον καινούργιο δίσκο από το αρχείο ασφαλείας. Δηλ. με μία κίνηση καλύπτομαι και στο θέμα της ασφάλειας δίσκου.
Ενημέρωση: Το Hirens Boot CD
Ένα εξαιρετικό εργαλείο, ελεύθερο και δωρεάν, που εκτός από ένα σωρό άλλες δουλειές, μπορείς να το χρησιμοποιήσεις για την επαναφορά λειτουργικού. Η πείρα έδειξε ότι είναι ανώτερο από το acronis που ανέφερα παραπάνω, αφού δεν απαιτεί καμία εγκατάσταση κανενός λογισμικού, αλλά μπορείς να μπουτάρεις κατευθείαν από το CD. Πληροφορίες εδώ. Μπορείς και να δημιουργείς αντίγραφα (backup) και να περιηγείσαι σε αντίγραφα, και να επαναφέρεις (restore) ολόκληρα διαμερίσματα δίσκου. Πραγματικά "αξίζει τα λεφτά του"... ή όπως λένε τα ωραιότερα πράγματα στη ζωή είναι τα δωρεάν!
Χρήσιμοι σύνδεσμοι
http://en.wikipedia.org/wiki/Backup_software
http://en.wikipedia.org/wiki/Disk_cloning
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_disk_cloning_software
http://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_disk_cloning_software
Ο ζητών ευρίσκει. Καλό ψάξιμο!
Τελική σημείωση
Αυτές οι εργασίες σε έναν ΗΥ αποτελούν οριακές εργασίες όσον αφορά το υλικό.
α) Πρέπει να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη τροφοδοσία ρεύματος! Οι εργασίες αυτές πρέπει να εκτελούνται ενώ ο ΗΥ βρίσκεται πάνω σε UPS (Uninterrupted Power Supply, συσκευή αδιάλειπτης παροχής). (Πρόσεξε πρώτα να βεβαιωθείς ότι το UPS δουλεύει! Και βέβαια εννοείται ότι έχεις πάνω στο UPS και την οθόνη!) Εάν γίνει μία διακοπή ρεύματος τη στιγμή που κάνεις ανασυγκρότηση, είναι εξαιρετικά πιθανό ότι θα χάσεις δεδομένα. Εάν γίνει αυτό ενώ εκτελείς εργασίες με διαμερίσματα δίσκων, είναι πιθανό ότι κάποιος δίσκος θα αχρηστευτεί.
β) Πριν εκτελέσεις για πρώτη φορά τέτοιες εργασίες, θα έχεις ήδη στην άκρη αντίγραφα ασφαλείας των διαμερισμάτων δίσκου πάνω στα οποία θα δουλέψεις. Καλή επιτυχία!
γ) Μην βιάζεις το μηχάνημα. Πριν ξεκινήσεις, μην αφήνεις ανοιχτές άλλες εφαρμογές να τρέχουν. Κλείσε όσες περισσότερες εφαρμογές μπορείς, ακόμα και την προστασία από ιούς. Πριν και μετά την εκτέλεση εντολών, δώσε χρόνο στον ΗΥ (τουλάχιστον μισό λεπτό) να "ισορροπήσει". Κατά την προσθήκη σκληρών δίσκων ή νέων διαμερισμάτων δίσκου, είναι προτιμότερο να κάνεις επανεκκίνηση του συστήματος αφού δώσεις χρόνο τουλάχιστον ενός λεπτού (ιδίως εάν το σύστημα βγάλει μήνυμα αναγνώρισης νέου διαμερίσματος).
Όλα αυτά είναι εξόχως απογοητευτικά! Θα δούμε μερικές γενικές αρχές με τη χρήση των οποίων ένας χρήστης Η/Υ δεν θα βρεθεί σε τέτοιες δυσάρεστες καταστάσεις. Γενικά το πρόβλημα της ασφάλειας στην πληροφορική περιγράφεται με το όρο data safety (ασφάλεια δεδομένων). Με τεχνικούς όρους, η έννοια περιγράφεται με την ιδέα της διαθεσιμότητας ψηφιακής πληροφορίας εκεί που την θέλουμε και όταν την θέλουμε. Και στο θέμα αυτό δυστυχώς συχνά δεν υπάρχει θεραπεία, υπάρχει μόνο πρόληψη.
Κάθε σκληρός δίσκος υπολογιστή είναι ένα εξάρτημα με κάποιο (άγνωστο!) χρόνο ζωής οπότε θέλουμε τρία πράγματα:
α) να έχουμε φροντίσει για αντίγραφα ασφαλείας
β) να μπορούμε να ανιχνεύσουμε έγκαιρα την προβληματική συμπεριφορά
γ) να μπορούμε να αντικαταστήσουμε και να συνεχίσουμε αμέσως χωρίς χάσιμο χρόνου.
Η ασφάλεια δεδομένων εκτείνεται σε τρία επίπεδα:
- Ασφάλεια αρχείων
Η αρχειοθέτηση της εργασίας μας. Ένας φωτογράφος θέλει να εξασφαλίσει το φωτογραφικό του αρχείο, ένας συγγραφέας τα κείμενά του, ένας λογιστής τα αρχεία των πελατών του, κλπ. κλπ., για να μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανοίγει τα αρχεία και να εργάζεται με αυτά.
- Ασφάλεια λειτουργικού
Η εξασφάλιση της υγείας του λειτουργικού συστήματος. Το λειτουργικό είναι η πλατφόρμα πάνω στην οποία δουλεύουμε. Για να εργαστούμε με φηψιακή πληροφορία (αρχεία) απαιτείται ένας υπολογιστής (υλικό, hardware) και ένα λειτουργικό σύστημα (λογισμικό, software). Πάνω στο λειτουργικό σύστημα τρέχουν εφαρμογές (ή προγράμματα) με τις οποίες επεξεργαζόμαστε αρχεία εργασίας. Το λειτουργικό είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα, το οποίο συνεχώς δουλεύει σαν σκλάβος και συνεχώς υποβαθμίζεται (ακόμη και με ανεπαίσθητο ρυθμό) και για ΠΑΡΑ ΠΟΛΛΟΥΣ λόγους μπορεί να αλλοιωθεί έτσι ώστε διάφορα συστατικά του (είτε στον "πυρήνα"-kernel είτε στις εφαρμογές) να μην λειτουργούν σωστά. Κανονικά συνιστάται για έναν ΗΥ που δουλεύει καθημερινά σε περίπλοκες εργασίες να γίνεται μια φορά κάθε χρόνο μια φρέσκια εγκατάσταση λειτουργικού. Πρέπει λοιπόν να βρούμε τρόπο να κρατάμε υγιή αντίγραφα ασφαλείας του λειτουργικού μας, ώστε σε περίπτωση προβλημάτων να μπορούμε αμέσως να το επαναφέρουμε σε επιθυμητό "καθαρό" σημείο.
- Ασφάλεια από αποτυχία υλικού
Τι θα γίνει αν χαλάσει ο σκληρός δίσκος του υπολογιστή μου; Πώς γίνεται να μην χάσω ούτε δεδομένα, ούτε προγράμματα, ούτε πολύτιμο χρόνο, αλλά γρήγορα να μπορέσω να δουλέψω χωρίς να τρέχω στον τεχνικό ή να ξαναστήνω λειτουργικό από την αρχή;
Σκοπός δεν είναι να τα αναλύσουμε όλα διεξοδικά γιατί έτσι θα έπρεπε να γράψουμε ολόκληρο βιβλίο! - όποιος ενδιαφέρεται ας ψάξει περισσότερα καθώς το διαδίκτυο έχει άφθονες τεχνικές πληροφορίες. Εδώ θα εστιάσουμε στις βασικές αρχές για τον απλό πρακτικό χρήστη που θέλει να εξασφαλίσει τη δουλειά του με απλά μέσα. Πρέπει να σημειώσουμε, ότι υπάρχουν και ειδικές τεχνολογίες όπως οι συστοιχίες SATA-RAID, αλλά εδώ δεν μας ενδιαφέρουν περίπλοκες μέθοδοι που και σε χρήματα κοστίζουν και εκπαίδευση, αλλά απλοί τρόποι που αφορούν τον απλό χρήστη που έχει απλά μηχανήματα στο σπίτι και στο χώρο εργασίας. Παρακαλώ διάβασε με τη σειρά τα ακόλουθα.
Σημαντική σημείωση
Η μεταφορά ενός διαμερίσματος δίσκου με λειτουργικό σύστημα σε άλλο δίσκο μπορεί να έχει μία "περίεργη" επιπλοκή. Όταν ένας δίσκος φορμάρεται (ή σβήνονται τα διαμερίσματα και δημιουργούνται νέα) ένας νέος "ψηφιακός σειριακός" αριθμός προσάπτεται στο δίσκο. Ο ψηφιακός σειριακός του δίσκου συχνά χρησιμοποιείται από μερικές εφαρμογές λογισμικού έτσι ώστε να περιορίζεται η εγκατάσταση λογισμικού σε έναν μόνο συγκεκριμένο σκληρό δίσκο, για να αφαιρεθεί από τον χρήστη η δυνατότητα να εγκαταστήσει το λογισμικό σε περισσότερους του ενός υπολογιστές με την ίδια πληροφορία ενεργοποίησης. Εάν λοιπόν έχεις ένα τέτοιο πρόγραμμα στον υπολογιστή σου και κάνεις τη μεταφορά του λειτουργικού σε άλλο δίσκο, το συγκεκριμένο λογισμικό δεν θα λειτουργεί με εξουσιοδότηση γιατί θα ανιχνεύει διαφορετικό ψηφιακό σειριακό δίσκου. Το πρόβλημα είναι ότι ίσως δεν ξέρεις εάν μια εφαρμογή χρησιμοποιεί αυτή την τεχνολογία, οπότε σε κάθε αλλαγή σκληρού δίσκου με λειτουργικό συνιστάται η παρακάτω διαδικασία:
Υπάρχει ένα μικρό προγραμματάκι (και φορητό) που ανιχνεύει και επίσης αλλάζει αυτόν τον αριθμό. Πριν την αλλαγή πάρε τον ψηφιακό σειριακό του δίσκου. Κατέγραψέ τον κάπου, για να τον έχεις. Μετά την αλλαγή, τον επαναφέρεις. Πληροφορίες, οδηγίες και κατέβασμα, εδώ.
Το πρώτο που πρέπει να απασχολήσει έναν χρήστη Η/Υ είναι η εξασφάλιση των αρχείων εργασίας. Η απλούστερη λογική είναι μία: πάντοτε τα έχω σε δύο (τουλάχιστον) διαφορετικά ψηφιακά αποθηκευτικά μέσα ούτως ώστε εάν το μέσο τρέχουσας χρήσης χαλάσει να τα ανακτήσω από το μέσο αποθήκευσης αντιγράφου ασφαλείας. Απομένει η συχνή τήρηση αντιγράφου: η γνωστή αντιγραφή-επικόλληση των ψηφιακών αρχείων. Ευτυχώς, η χωρητικότητα των σκληρών δίσκων αυξάνεται ενώ το κόστος πέφτει.
Ερώτηση: πού συνιστάται να έχω τα αρχεία τρέχουσας χρήσης; Με απλά λόγια, σε σκληρό δίσκο που είναι συνδεδεμένος απευθείας στην μητρική πλακέτα του ΗΥ και όχι σε εξωτερικά αποθηκευτικά μέσα. Αυτό συνήθως χρειάζεται επειδή έτσι η ταχύτητα διαμεταγωγής δεδομένων είναι η μέγιστη. Συνιστάται να υπάρχουν τουλάχιστον 2 σκληροί δίσκοι στον ΗΥ - ο πρώτος αφιερωμένος αποκλειστικά στο λειτουργικό και ο δεύτερος για τα αρχεία εργασίας. Εάν υπάρχει μόνο ένας μεγάλος σκληρός δίσκος, συνιστάται να έχει δύο διαμερίσματα (partitions) - το πρώτο ενεργό (active) για το λειτουργικό και το δεύτερο για αρχεία εργασίας. Μην τοποθετείς αρχεία εργασίας στο ίδιο διαμέρισμα δίσκου μαζί με το λειτουργικό! Ενώ ο ΗΥ σου δουλεύει, στο διαμέρισμα του λειτουργικού γίνεται διαρκώς ένα πανδαιμόνιο γράψε-σβήσε στο δίσκο και το διαμέρισμα πρέπει να είναι όσο γίνεται μικρό και με ελεύθερο χώρο τουλάχιστον κατά 50% ώστε να τρέχει γρήγορα ο ΗΥ και με την ελάχιστη φθορά υλικών.
Για disk partitioning δες εδώ.
Το επόμενο ζήτημα αφορά στην υγεία των σκληρών δίσκων. Αν ο σκληρός δίσκος μέσα στον ΗΥ χαλάσει, θα χάσω είτε το λειτουργικό, είτε τα αρχεία εργασίας, είτε και τα δυο. Μπορώ να ελέγχω τους σκληρούς μου; Η απάντηση είναι ΝΑΙ. Υπάρχει το προγραμματάκι HDTune, που το κατεβάζεις από εδώ (στην ελεύθερη έκδοση, υπάρχει και έκδοση Pro). Ένας σκληρός δίσκος δεν χαλά ξαφνικά, αλλά η υποβάθμισή του συνήθως μπορεί να ανιχνευτεί. Οι ηλεκτρομηχανικές παράμετροι (μέσω του SMART και επίσης μέσω ειδικών τεστ που το πρόγραμμα εκτελεί) αποτελούν μετρήσιμα μεγέθη, συνεπώς μπορούμε να προλάβουμε τη ζημιά αντικαθιστώντας το δίσκο έγκαιρα εάν εντοπίσουμε κάπου μία τουλάχιστον προβληματική τιμή στις λειτουργικές παραμέτρους. Σημειωτέον ότι το HDTune κάνει ένα δυνατό τεστ στο δίσκο (τον "ξετινάζει") και καλό είναι να μη χρησιμοποιείται συχνότερα από μια φορά το εξάμηνο. Πριν χρησιμοποιήσεις το HDTune, κάνε προηγουμένως τις εξής δύο εργασίες (ιδίως για το διαμέρισμα του λειτουργικού): α) την τυπική "εκκαθάριση δίσκου" των windows και β) ανασυγκρότηση. Για ανασυγκρότηση μην χρησιμοποιείς την τυπική ανασυγκρότηση των windows (ξέχασέ το αυτό) αλλά το MyDefrag.
Λοιπόν, έκανα το τεστ και βλέπω πρόβλημα στο δίσκο. Πώς αντικαθιστώ το δίσκο;
Την παρακάτω διαδικασία δεν θα πρέπει να την εκτελέσεις όταν έρθει η στιγμή που ο δίσκος θα παρουσιάσει πρόβλημα, γιατί υπάρχει περίπτωση τότε να υπάρξει μη επανορθώσιμη απώλεια δεδομένων. Επειδή "των φρονίμων τα παιδιά πριν πεινάσουν μαγειρεύουν", είναι καλό να έχεις στην άκρη πάντα ένα διαθέσιμο σκληρό δίσκο με ένα έτοιμο στημένο λειτουργικό. Αυτό σε εξασφαλίζει με μία κίνηση, τόσο για την ασφάλεια λειτουργικού όσο και για την ασφάλεια από αποτυχία του δίσκου. Φυσικά, υπάρχει και η περίπτωση αποτυχίας υλικού στη μητρική πλακέτα του ΗΥ - σε αυτή την περίπτωση όμως ούτως ή άλλως θα χρειαστούμε επανεγκατάσταση λειτουργικού εφόσον θα αλλάξουμε μητρική (δηλ. πρακτικά αλλάζουμε υπολογιστή).
Πριν ξεκινήσεις, χρειάζεσαι 2 πράγματα:
- ένα πρόγραμμα που μπορεί να διαχειριστεί διαμερίσματα δίσκου (partition manager). Τέτοια ελεύθερα προγράμματα θα βρεις π.χ. εδώ. Ένα πολύ καλό ελεύθερο πρόγραμμα είναι το Paragon Backup & Recovery Free Edition (κατέβασε το κατάλληλο για τον ΗΥ σου). (Προσωπικά χρησιμοποιώ το Acronis Disk Director Suite, είναι βεβαίως proprietary, αλλά για σοβαρές δουλειές επαγγελματικού επιπέδου θα το συνιστούσα ανεπιφύλακτα.)
- ένα σκληρό δίσκο της ίδιας τουλάχιστον χωρητικότητας με τον δίσκο του λειτουργικού και φυσικά του ίδιου τύπου (SATA ή PATA κλπ.).
Κλείνεις τον ΗΥ και αφαιρείς το καλώδιο τροφοδοσίας. Πρέπει να συνδέσεις τον δίσκο-ρεζέρβα απευθείας στην μητρική (η εργασία δεν πρέπει να γίνει μέσω USB Firewire κλπ.). Εάν δεν υπάρχουν κενές θέσεις, προσωρινά αφαιρείς μία άλλη συσκευή (π.χ. ένα DVD-writer σε θέση slave). Δεν ξεχνάς να συνδέσεις καλώδιο δεδομένων και τροφοδοσία (και για την περίπτωση των PATA IDE τη θέση του στο κανάλι master/slave). Εκκινείς τον ΗΥ και αφού βεβαιωθείς ότι η μητρική βλέπει το νέο δίσκο (ίσως σε παλιότερα μοντέλα χρειαστεί να επεμβείς στο BIOS) ελέγχεις τον δίσκο με το HDTune (εάν είναι παλιός). Εγκαθιστάς στον ΗΥ τον partition manager. Στο νέο δίσκο σβήνεις τα διαμερίσματα που έχει, είτε αφήνεις ικανό χώρο για νέο διαμέρισμα στην πρώτη θέση (εάν υπάρχουν άλλα διαμερίσματα τα μετακινείς προς το τέλος, ίσως αλλάζεις και το μέγεθός τους). Αντιγράφεις το διαμέρισμα του λειτουργικού στο νέο δίσκο στην πρώτη θέση (λόγω κλειδώματος του λειτουργικού ο ΗΥ θα χρειαστεί επανεκκίνηση). Βεβαιώνεσαι ότι το διαμέρισμα είναι ενεργό (active) ώστε όταν ο δίσκος αυτός χρησιμοποιηθεί ως boot disk να φορτωθεί λειτουργικό από το ενεργό διαμέρισμα. Κλείνεις τον ΗΥ και αφαιρείς το καλώδιο τροφοδοσίας. Αφαιρείς το δίσκο-ρεζέρβα και τον βάζεις στην άκρη.
Επαναφορά
Ανά πάσα στιγμή, είτε σε αποτυχία δίσκου είτε σε πρόβλημα στο λειτουργικό, κάνεις τα εξής:
- κλείνεις τον ΗΥ
- αντικαθιστάς τον σκληρό πρώτης θέσης (boot disk)
- ξεκινάς τον ΗΥ.
Δηλ. μέσα σε πέντε λεπτά είσαι ξανά έτοιμος για εργασία και ούτε γάτα ούτε ζημιά.
Πάμε τώρα σε μια άλλη προσέγγιση, που μάς εξασφαλίζει πρωτίστως στο θέμα της ασφάλειας του λειτουργικού. Η μέθοδος αυτή είναι χρήσιμη στην περίπτωση π.χ. ενός laptop στο οποίο δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να αντικαταστήσουμε τον σκληρό δίσκο (π.χ. γιατί έτσι χάνουμε την εγγύηση). Η λογική είναι απλή: κάνοντας χρήση κατάλληλου λογισμικού δημιουργούμε ένα "αρχείο επαναφοράς" ολόκληρου του διαμερίσματος με το λειτουργικό, ώστε σε μελλοντική στιγμή να μπορούμε να επαναφέρουμε ολόκληρο το διαμέρισμα του λειτουργικού με μία κίνηση. Βέβαια οι σχετικές εφαρμογές προσφέρουν πολύ περισσότερες δυνατότητες, αλλά προς το παρόν αυτό μάς ενδιαφέρει.
Η προσέγγιση αυτή είναι σημαντική και χρήσιμη για διάφορους λόγους. Μπορούμε να έχουμε διαφορετικές "εκδοχές" του λειτουργικού μας (αντίστοιχα αρχεία επαναφοράς) και να πειραματιζόμαστε άφοβα πάνω στο λογισμικό (νέα προγράμματα, ρυθμίσεις κλπ.) αφού ξέρουμε ότι ανά πάσα στιγμή μπορούμε να επαναφέρουμε το λειτουργικό μας σε δεδομένη κατάσταση ο,τιδήποτε και αν συμβεί σε επίπεδο λογισμικού. Μια ακόμα χρησιμότητα είναι και η ακόλουθη: έστω ότι βρίσκεις κάποιο πρόγραμμα το οποίο είναι shareware (δικαίωμα χρήσης για ορισμένο χρονικό διάστημα) και για κάποιο λόγο δεν μπορείς ή δεν θέλεις να το αγοράσεις. Κάνεις ένα αντίγραφο του λειτουργικού σου με ένδειξη ημερομηνίας Α - εγκαθιστάς το πρόγραμμα - το χρησιμοποιείς - έρχεται η ημερομηνία λήξης του - επαναφέρεις το λειτουργικό στη μορφή ημερομηνίας Α - εγκαθιστάς - συνεχίζεις. Κάποιοι ίσως αντιτάξουν ότι αυτό είναι παράνομο, γιατί παραβιάζει τα δικαιώματα χρήσης του λογισμικού. Υπάρχει και άλλη άποψη, ότι δεν είναι παράνομο αφού ο συγκεκριμένος τρόπος απαγόρευσης της μη εξουσιοδοτημένης χρήσης είναι επιλογή του κατασκευαστή του προγράμματος και όχι του χρήστη. Σε κάθε περίπτωση η επιλογή σου είναι δική σου ευθύνη, εμείς εδώ παρουσιάζουμε τις τεχνικές δυνατότητες του ΗΥ σου και από κει και πέρα εσύ επιλέγεις.
Με αυτή τη μέθοδο, ξέρουμε ότι μπορούμε να έχουμε πάντα ένα φρέσκο λειτουργικό χωρίς προβλήματα. Μπορείς στον ΗΥ σου, μετά την εγκατάσταση του λειτουργικού, να κρατήσεις κατ΄ αρχήν ένα "καθαρό αντίγραφο" πριν την εγκατάσταση προγραμμάτων. Στη συνέχεια, αφού εγκαταστήσεις τα προγράμματα που θέλεις και φέρεις το λειτουργικό με τις ρυθμίσεις του σε ένα στάνταρ "σημείο εργασίας", κρατάς ένα άλλο "αντίγραφο εργασίας". Με βάση το αρχικό "καθαρό αντίγραφο" μπορείς στο μέλλον εύκολα να δημιουργείς λειτουργικά για τον ΗΥ σου για διαφορετικές δουλειές, π.χ. άλλο για εργασία γραφείου, άλλο για επεξεργασία βίντεο (π.χ. ρυθμίσεις με συγκεκριμένα codecs), άλλο για music production κλπ.
Μπορούν να ανοίξουν για σένα νέοι ορίζοντες στη χρήση του ΗΥ. Ψάξε για περισσότερα στους παρακάτω συνδέσμους και θα ανταμειφθείς με αύξηση της παραγωγικότητας και της ασφάλειας στην εργασία σου. Προσωπικά χρησιμοποιώ το Acronis True Image και θα έλεγα άφοβα ότι αυτό το λογισμικό αξίζει και την τελευταία δεκάρα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα βρεις αξιόλογα ελεύθερα προγράμματα. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα μού προσφέρει και τη δυνατότητα να δημιουργήσω "rescue disk" σε CD με το ίδιο το πρόγραμμα. Έτσι ακόμα και στην χειρότερη περίπτωση όπου το ίδιο το λειτουργικό θα γίνει non-bootable (ούτε καν θα ξεκινούν τα windows, π.χ. από την τρελή περίπτωση όπου θα χτυπηθεί το boot sector), θα τοποθετήσω στον ΗΥ έναν καινούργιο δίσκο, θα ξεκινήσω με boot από το CD, και θα κάνω επαναφορά του ενεργού διαμερίσματος στον καινούργιο δίσκο από το αρχείο ασφαλείας. Δηλ. με μία κίνηση καλύπτομαι και στο θέμα της ασφάλειας δίσκου.
Ενημέρωση: Το Hirens Boot CD
Ένα εξαιρετικό εργαλείο, ελεύθερο και δωρεάν, που εκτός από ένα σωρό άλλες δουλειές, μπορείς να το χρησιμοποιήσεις για την επαναφορά λειτουργικού. Η πείρα έδειξε ότι είναι ανώτερο από το acronis που ανέφερα παραπάνω, αφού δεν απαιτεί καμία εγκατάσταση κανενός λογισμικού, αλλά μπορείς να μπουτάρεις κατευθείαν από το CD. Πληροφορίες εδώ. Μπορείς και να δημιουργείς αντίγραφα (backup) και να περιηγείσαι σε αντίγραφα, και να επαναφέρεις (restore) ολόκληρα διαμερίσματα δίσκου. Πραγματικά "αξίζει τα λεφτά του"... ή όπως λένε τα ωραιότερα πράγματα στη ζωή είναι τα δωρεάν!
Χρήσιμοι σύνδεσμοι
http://en.wikipedia.org/wiki/Backup_software
http://en.wikipedia.org/wiki/Disk_cloning
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_disk_cloning_software
http://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_disk_cloning_software
Ο ζητών ευρίσκει. Καλό ψάξιμο!
Τελική σημείωση
Αυτές οι εργασίες σε έναν ΗΥ αποτελούν οριακές εργασίες όσον αφορά το υλικό.
α) Πρέπει να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη τροφοδοσία ρεύματος! Οι εργασίες αυτές πρέπει να εκτελούνται ενώ ο ΗΥ βρίσκεται πάνω σε UPS (Uninterrupted Power Supply, συσκευή αδιάλειπτης παροχής). (Πρόσεξε πρώτα να βεβαιωθείς ότι το UPS δουλεύει! Και βέβαια εννοείται ότι έχεις πάνω στο UPS και την οθόνη!) Εάν γίνει μία διακοπή ρεύματος τη στιγμή που κάνεις ανασυγκρότηση, είναι εξαιρετικά πιθανό ότι θα χάσεις δεδομένα. Εάν γίνει αυτό ενώ εκτελείς εργασίες με διαμερίσματα δίσκων, είναι πιθανό ότι κάποιος δίσκος θα αχρηστευτεί.
β) Πριν εκτελέσεις για πρώτη φορά τέτοιες εργασίες, θα έχεις ήδη στην άκρη αντίγραφα ασφαλείας των διαμερισμάτων δίσκου πάνω στα οποία θα δουλέψεις. Καλή επιτυχία!
γ) Μην βιάζεις το μηχάνημα. Πριν ξεκινήσεις, μην αφήνεις ανοιχτές άλλες εφαρμογές να τρέχουν. Κλείσε όσες περισσότερες εφαρμογές μπορείς, ακόμα και την προστασία από ιούς. Πριν και μετά την εκτέλεση εντολών, δώσε χρόνο στον ΗΥ (τουλάχιστον μισό λεπτό) να "ισορροπήσει". Κατά την προσθήκη σκληρών δίσκων ή νέων διαμερισμάτων δίσκου, είναι προτιμότερο να κάνεις επανεκκίνηση του συστήματος αφού δώσεις χρόνο τουλάχιστον ενός λεπτού (ιδίως εάν το σύστημα βγάλει μήνυμα αναγνώρισης νέου διαμερίσματος).
Συγχαρητήρια για την δουλειά σας και την προσφορά σας.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕυχαριστώ πάρα πολύ για το χρόνο που έχετε δαπανήσει για όλες αυτές τις πληροφορίες.
metanastis